Νιώσατε ποτέ αυτό το περίεργο συναίσθημα ότι έχετε ξαναζήσει την ίδια ακριβώς κατάσταση στο παρελθόν, παρ' όλο που αυτό είναι αδύνατο; Αυτό το φαινόμενο – γνωστό ως «déjà vu» στα Γαλλικά και «προμνησία» στα Ελληνικά – έχει προβληματίσει φιλοσόφους, νευρολόγους και συγγραφείς για πολύ καιρό.
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το «Conversation», από τα τέλη του 1800 άρχισαν να εμφανίζονται πολλές θεωρίες σχετικά με το τι μπορεί να προκαλεί το déjà vu, που στα Γαλλικά σημαίνει πως κάτι «έχει ήδη ειδωθεί». Οι άνθρωποι πίστευαν ότι το φαινόμενο του déjà vu ίσως να προέρχεται από διανοητική δυσλειτουργία ή ενδεχομένως από κάποιο είδος εγκεφαλικού προβλήματος ή ακόμα και από μια προσωρινή αναποδιά στην – κατά τα άλλα – φυσιολογική λειτουργία της ανθρώπινης μνήμης. Το θέμα, όμως, μελετήθηκε σχετικά πρόσφατα με επιστημονικό τρόπο
Δύο στους τρεις βιώνουν το φαινόμενο του déjà vu
Αναλυτικά, στις αρχές αυτής της χιλιετίας, ένας επιστήμονας ονόματι Άλαν Μπράουν αποφάσισε να κάνει μια ανασκόπηση όλων όσων είχαν γράψει οι ερευνητές για το déjà vu μέχρι τότε. Βέβαια, πολλά από όσα μπόρεσε να εντοπίσει ο ίδιος, είχαν παραφυσική χροιά επομένως σχετίζονταν με το υπερφυσικό – προηγούμενες ζωές ή ψυχικές ικανότητες. Εντούτοις, ο επιστήμονας βρήκε και μελέτες που εξέταζαν απλούς ανθρώπους σχετικά με τις εμπειρίες τους στο πλαίσιο του déjà vu. Από όλες αυτές τις εργασίες, λοιπόν, ο Άλαν Μπράουν μπόρεσε να συγκεντρώσει ορισμένα βασικά συμπεράσματα για το φαινόμενο του déjà vu.
Για παράδειγμα, ο Άλαν Μπράουν διαπίστωσε ότι περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων βιώνουν το φαινόμενο του déjà vu κάποια στιγμή στη ζωή τους. Ο ίδιος, ακόμα, προσδιόρισε στη μελέτη του ότι το πιο συνηθισμένο έναυσμα του déjà vu είναι μια κατάσταση ή ένας τόπος και το αμέσως επόμενο είναι μια συζήτηση. Επίσης, ο επιστήμονας ανέφερε τις ενδείξεις που υπήρχαν σε περίπου έναν αιώνα ιατρικής βιβλιογραφίας σχετικά με μια πιθανή συσχέτιση του déjà vu και ορισμένων τύπων επιληπτικών κρίσεων στον εγκέφαλο.
Η μελέτη του Άλαν Μπράουν έφερε το θέμα του déjà vu στη σφαίρα της επιστήμης επειδή δημοσιεύθηκε σε ένα επιστημονικό περιοδικό, δηλαδή στο στο «Psychological Bulletin». Το έργο του, εν ολίγοις, λειτούργησε ως καταλύτης για τους επιστήμονες ώστε να μπορέσουν να κάνουν πειράματα για τη διερεύνηση του φαινομένου.
Τι έδειξε πείραμα για το déjà vu με εικονική πραγματικότητα
Με αφορμή το έργο του Άλαν Μπράουν, η ερευνητική ομάδα της Αν Κλίρι, καθηγήτριας Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πολιτείας του Κολοράντο, άρχισε να διεξάγει πειράματα με στόχο να ελέγξει υποθέσεις σχετικά με τους πιθανούς μηχανισμούς του déjà vu. Έτσι, ερευνήθηκε μια υπόθεση σχεδόν εκατονταετίας σύμφωνα με την οποία το déjà vu μπορεί να συμβεί όταν υπάρχει χωροταξική ομοιότητα μεταξύ μιας σκηνής και μιας μη ανακληθείσας σκηνής στη μνήμη. Οι ψυχολόγοι την ονόμασαν ως «υπόθεση εξοικείωσης Gestalt».
Ειδικότερα, σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο «Consciousness And Cognition», φανταστείτε ότι περνάτε από έναν χώρο ενός νοσοκομείου, καθώς πηγαίνετε να επισκεφθείτε έναν άρρωστο φίλο σας. Παρ' όλο που δεν έχετε ξαναπάει ποτέ σε αυτό το νοσοκομείο, διακατέχεστε από το συναίσθημα της οικειότητας. Η βασική αιτία για αυτήν την εμπειρία του déjà vu θα μπορούσε να είναι ότι η διάταξη του χώρου – συμπεριλαμβανομένης της τοποθέτησης των επίπλων και των αντικειμένων μέσα σε αυτόν – είναι ίδια με έναν διαφορετικό χώρο στον οποίο είχατε πάει κατά το παρελθόν.
Με άλλα λόγια, ίσως η διάταξη του εν λόγω χώρου του νοσοκομείου – δηλαδή τα έπιπλα, τα αντικείμενα, οι διάδρομοι – να είναι όμοια με τη διάταξη, λ.χ., μιας αίθουσας σε κάποια εκδήλωση που βρεθήκατε στο παρελθόν. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με την υπόθεση της εξοικείωσης Gestalt, αν η διάταξη εκείνης της αίθουσας δεν σας έρχεται άμεσα στο μυαλό σε σχέση με αυτήν του νοσοκομείου, τότε μπορεί απλά να νιώσετε το συναίσθημα της οικειότητας με τον χώρο.
Επομένως, προκειμένου να διερευνήσει αυτήν την ιδέα στο εργαστήριο, η ομάδα της Αν Κλίρι χρησιμοποίησε εικονική πραγματικότητα για να τοποθετήσει ανθρώπους μέσα σε διάφορους χώρους. Με αυτόν τον τρόπο, οι επιστήμονες μπόρεσαν να χειραγωγήσουν τα περιβάλλοντα στα οποία βρίσκονταν οι άνθρωποι – ορισμένοι τόποι, μάλιστα, είχαν ίδια χωροταξική διάταξη ενώ, κατά τα άλλα, ήταν διαφορετικοί. Όπως προβλέφθηκε, το déjà vu ήταν πιο πιθανό να συμβεί όταν οι άνθρωποι βρίσκονταν σε έναν χώρο που περιείχε την ίδια χωροταξική διάταξη στοιχείων με έναν προηγούμενο που είχαν δει, αλλά δεν θυμόντουσαν.
Η έρευνα αυτή υποδηλώνει ότι ένας παράγοντας που συμβάλλει στο déjà vu, μπορεί να είναι η χωροταξική ομοιότητα ενός τόπου σε σχέση με κάποιον άλλον στη μνήμη μας ο οποίος, όμως, δεν μπορεί να ανακληθεί συνειδητά στον νου μας εκείνη τη στιγμή. Εντούτοις, αυτό δεν σημαίνει ότι η χωροταξική ομοιότητα είναι η μόνη αιτία του déjà vu. Άλλωστε, είναι πολύ πιθανόν ότι αρκετοί παράγοντες μπορούν να συμβάλουν σε αυτό που κάνει έναν τόπο ή μια κατάσταση να φαίνεται οικεία. Περισσότερες έρευνες βρίσκονται σε εξέλιξη για τη διερεύνηση πρόσθετων πιθανών παραγόντων που παίζουν ρόλο σε αυτό το μυστηριώδες φαινόμενο.
